1966-чу шеран 1-чу сентябрехь яхара иза ВаларгтІерачу №1 йолчу юккъерчу ишколе деша.

1976-чу шарахь ишкол а яьккхина, юьртан библиотеке балха хІоьттира. Цигахь киншкашна юккъехь карадора цунна шен синан хьогалла йойъу ирс. Йоккха марзо оьцура нохчийн маттахь киншкаш йоьшуш. Къайлаха сатуьйсура шех университетан студент хила тарлучу дийнах.

1986-чу шарахь рицкъ хилира Банин нохчийн пачхьалкхан университетан къоман отделене деша яха.

1991-чу шарахь очни доьшуш чекхъяьккхира иза. Цхьана шарахь ша дешначу университетехь болх а бира. Оццу 1991-чу шарахь яздархойн Союзе тІеийцира Бана.

Нохчийн мотт безаро ирхенаш яха ницкъ луш буцура кхолламо цуьнан дахаран некъ. Радио – иза яра цунна чІогІа езаш. Къаьсттина нохчийн маттахь кечъеш йолу передачаш, кІирандийнахь хуьлуш йолу «Шун дехаршца хІоттийна концерт» боху эфиран хан. «Океан» олучу туьканна уллехь яра хІетахь вайн радио. Халахетарш, хазахетарш девзаш болх бо цо цигахь.

Нохчийн халкъан кхолламехь хала даьхкира 90-гІа шераш. Дайх а, Делах а дІахаьддачу наха бале лецира вайн жима мохк. Халкъ дийкъира, ткъа декъна бевлча кхин а атта дакъаза а даьккхира. Цхьаболчу нахана галешкахь тІеоьхура атта соьмаш, ткъа вуьйш пачхьалкх «тІедиллина» ян дІахІиттийра. (Дукхахболчарна дагайогІу беттанашкахь, шерашкахь алапаш ца оьцуш белхаш бина зама).

Иштта, далаза масех бутт баьлла долу шен алапа схьаэцна, Дзержински урамехула шен накъосташца йогІуш хилла цхьана дийнахь Бана. ГІийла пондар озош, сагІа доьхуш Іачу воккхачу стагах бІаьрг кхетта Банин. Хийрачу махкахь 13 шарахь ца дехна сагІа, тахана шен цІахь деха дезар тІехІоьттина йиш йоьхначу стагах къахетта хьаьвзина иза. Къахетар кІезиг ала догІуш, доккха эхь хетта шена гуш долчу суьртах. Жимма соцунгІа хилла, шеха-а сиха дехар дина Банас: «Ас сайгара хІара ахча хьайна дІаделча, хІокху пондаран сий ца дойуш, хьайн цІа гІур варий хьо, воккха стаг?», – аьлла. Керла пачхьалкх кхуллу бохуш гІевттинчу хьарамчу нехан политика ца езара цунна. Тахана а Иорданехь вехаш волу вайн махкахо, Иорданин Парламентан депутат Іабдул-Бакъи Джамо веара Соьлжа-ГІала. Шена хетарг дуьйцуш, пресс-конференци йира цо. Ша сатийсина ДегІаста шен йоцчу амале, гІиллакхе ерзар ла ца луш волчу цо къамел дира, Іедалан коьртехь берш бехке беш. «Нохчийн махкара хІара ирча сурт ца ган ши бІаьрг боцуш, кхунна тІе ца ван ши ког боцуш хуьлуьйтур вара ас со хІинца. Ма довла дакъаза, иштта ца кхуллу бусалба пачхьалкх», – бохуш, къамел дина халчу хІоьттинчу Іабдул-Бакъис. Пресс-конференци чекхйоллушехь, неІарехь лаьттачу наха хІора а журналистера кассеташ схьаяьхна хилла. Ткъа Банас шен диктофонан кассета хийца а хийцина, шена оьшург, кІелхьараяьккхина, сихха радиокомитете схьакхачийна. Юкъа хан ца юлуьйтуш, эфире даьккхина Джамос дина къамел. Юкъа 20 минот хан а ца йолуш, веана радио схьакхаьчна Яндарбиев Зелимха. Бана балхара дІаяьккхина.

Банин гергарчу нахах къамел хьахаделча, цуьнан йиша-ваша лаха юьйлира со. Нана Роза 2006-чу шарахь Бана йинчу 23-чу февралехь дІаяьлла хилар хиира. Бана шен ешархошна шен кхоллараллица евзинера. Ткъа иза доьзалехь, чохь-арахь муха яра, шен децІенна муха йоІ яра хиира тхуна хІокху деношкахь Банин жимах волчу вешин Гайтукаев Іальвин дагалецамашкара. (Іальви Нохчийн пачхьалкхан хьехархойн институтехь хьоьхуш ву карарчу хенахь). ГайтукаевгІеран 6 вешех Муса, Мовсар кхелхина, ткъа Бислан вайна лоруш ву. Соьлжа-ГІалин Заводской районехь ехаш ю Банин йиша Зоя.

Доьзалехь массарех къаьсташ хилла Бана. Шена лерина хІума доцуш, шех бала хиларна кхоьруш, са оьзда, са сема. Шен гергара, шича-маьхчалахь йолу йоІ маре йоьдуш хилча, цунна оьшу коч-мачан гІайгІа шена тІеузура цо, нагахь санна гергарчийн цІийнара стаг эскарехь велахь, цунна тІаьхьа, юург-мерг вовшахтухий, посылка яхьийта бала кхочург а иза яра.

Цкъа а ша поэт хеташ яцара иза. Шен «монолог» кийрахь язъелча, иза цхьаццанхьа кехатан цуьрга тІе юьллуш Іедал дара. Амма дукхадезаш дара цунна цхьа гІуллакх. Банас дукха лерина Іалашдора кхечу поэтийн байташ тІехь йолу газет я журнал. Масала Лула Кунин цІе карийча, цуьнан хІора зорбане йолу байт, тукарца схьахадайой, гулъеш дІаюьллура. Дуккха а яздархошца (Рашидов ШахІидца, Айдамиров Абузарца...) кехаташ яздеш, гергарло леладора. Ша йовзийта гІерташ, нахана хьалха ца гІертара иза. Делахь а, нохчийн дош, дешан ницкъ, иралла езачарна шайна йовза юьйлира иза. Уггар а сийлахь теманаш Даймохк, Нана, ДоттагІалла, Безам Банин кхоллараллин «синан» баьрччехь ехаш яра. Ша схьаяьллачу къомах, махках дозалла, куралла деш яьхна йоІ яра иза.

Ша йина де, 23-гІа февраль, вайн къомана тІе вуо деана де хилар дицдина ца ехира иза.

Оцу дийнан иштта мах хадийра Банас:

«Со йинчу дийнахь

Марчонна юьхьигаш

ДІатега долало Іалам.

Со йинчу дийнахь

Делха долало тезетахь дахар.

Со а йоьлху цуьнца

Со йинчу дийнахь.

Миэл бала барз боцуш беллачу нехан къа

Сан синна тІедужу

Со йинчу дийнахь.

КъинтІера довлалаш, нийсархой,

Со тойнехь шайца ца Іарна,

Со йинчу дийно

Дуьнен чу а далаза

Хьийзийнчу сан синан мохь

Сан лере кхоьхьу

Со йинчу дийнахь...

Йина де сан дан а дац,

Сан са а дІадоьду,

Дуьнен чу а далале лазийначу

Сан сина де хуьлу

Со йинчу дийнахь...

Той дицдой, миска са

ДІадоьду ГІум-Азе делха

Со йинчу дийнахь...

Йина де-м сан дан а дац,

Амма ду дуьнен чу далаза

Муьлххачу а нохчичун, дагах ца кхоьтийла яц Банин, массарна а гергара, хьоме хилла ехар йолу «Хьан цІийнах яра со, Нохчийчоь», «Зама» боху байташ. Гайтукаева Банин поэзи езачарна совгІатана уьш юьззина зорбане йоху оха.

«Хьан яра-кх со...»

Хьан цІийнах яра-кх со, Нохчийчоь, хьан цІийнах яра.

Нахана дІайийца ворхІе а ден цІе а хилла.

Хьан цІарца яьхна со, Нохчийчоь, хьан цІарца яьхна.

Хьешана хІоттадан комаьрша шун а сан хилла.

Хьан юьхь ас ларйина, сайн эхь-бехк, сайн сий санна,

Къа доцчу сан сина теш хІотта Терк а ду дийна...

Хьайбахахь ягийна, да вийна мостагІа санна!

Сайн кхерчах йохийна, мисккъал а бехк боцуш бийца.

Безам а сан хилла, дуьненал лекха со хІотто,

И тешо са оьзда кІентий а сан новкъахь хилла.

Дуьнен чохь мел болчу зударел со маьрша къасто

Бахьана цхьаъ хилла-кх – со ларъян къонахий хилла.

Ткъа тахна со лаьтта хьан лаьмнийн когашкахь йоьхна,

ХІара дуьне Іададал мохь-цІогІа сайн кийрахь къуьйлуш.

Яхь йолчу сан сица хьагІ лаьцна йилбазан мохо

Доккхачу дуьнен чохь яржийна сан деган аьхкаш...

Хьан къина йилхина, бІаьрхиш а чекхдевлла лекъна.

Нохчийчоь, со йисна ца кхеташ хуьлучух тахна.

Йилбазо чІабанаш лачкъийна, йовлакх а дайна.

Орцаха ялахьа! Сан сих ма хьаьрчиний лаьхьа.

Гой хьуна, къийгаша го бина дІалаьцна стигал?

Царна, ма гома хилла-кх сан гІаргІулийн илли.

Ас лоьху сайн хилла аматаш хьан бІаьвнийн кхерчахь.

ХІун до ахь, хІун до ахь,

Дакъаза ма яларг,

Бус-буса сан корехь йоьлхуш?

Наноша – наналла доьхкинчу дийнахь,

Мехкаршна – цІеналла оьшучу дийнахь,

ХІун до ахь, хІун до ахь,

Дакъаза ма яларг,

Бус-буса сан корехь йоьлхуш?

Къонахий шайн синойх лечкъачу дийнахь,

Боьрша нах ІиндагІех къехкачу дийнахь,

ХІун до ахь, хІун до ахь,

Дакъаза ма яларг,

Бус-буса сан корехь йоьлхуш?

Синошна лекхалла оьшучу дийнахь,

ГІиллакхаш соьмашкахь хуьйцучу дийнахь,

И ца ловш тхан лаьмнаш техкачу дийнахь,

ХІун до ахь, хІун до ахь

Дакъаза ма яларг,

Масала:

Суна бехк ма билла

Сел чІогІа тешарна хьайха,

Со шозлагІа ягор яц

Кху санна деъначу дийно,

Суна бехк ма билла,

Сан эшам

ЦІена бу хьуна

Хьо къонахчул,

Сан лазам беза бу хьуна

Хьан безамал

Сан тешам лекха бу хьуна

Хьо къонахчул,

Хьан бІаьсте шийла ю хьуна

Сан чилланал.

***

Ас хьох къонах эр дара,

Хьуна хьо бен цхьа а къонах хетахьара,

Я къонах вац эр дара

Дика-вуонехь ахь гІо ца лацахьара.

Ас хьох оьзда стаг эр дара,

Ахь мацвелча ненан мотт ца бицбахьара,

Ас хьох боьха стаг эр дара

Муьлххачу ворданан дена илли ала ца хаахьара.

Хийла йоьІан дагчохь ахь цІе латий,

Везий хиъча юьстах вала Іемаш,

Ас хІун алий яккха те хьан цІе,

Ас хІун алий,

Хьо кхелхича дахар лийр ду моьттург,

Лулас яздо: «Цхьаболу поэташ хуьлу шайн дешан мах а, маьІнийн кІоргалла а халкъана шена тІе цхьа бохам беанчу, йиш йоьхначу дийнахь карош.

Бана...

Ийзалуш, шен зудчун эсалаллах эхь хеташ санна яра иза. Нийсса дІа – амма циггахь, жима зудабер санна, цхьаьннан бІаьргийн хьажар шена тІехь сецча, сиха юхуш. Ткъа вайна, цуьнан йозанан накъосташна, бевзачарна, доттагІашна, накъосташна хІун хаьара цунах? Меллалц чу вуьтура цо «шен дуьненчу» вайх верг цхьа а? Йоллу стигал массарна а тІеязъеллачу дуьнен чу?

Цхьаболчарна иза тамашийна хетта хила а тарло...

Делахь а къинойх, хьагІ-гамонах буьззина лелачу нахана мича гур дара поэтан лекха са, доллучу дуьненан лазам шена тІеоьзна, ов детташ долу?

...Гайтукаева Бана, вайн хІораннан а йиша, нохчийн халкъан йоІ, нохчийн мехкан поэт... йиц ца ло иза».

Шен тІаьххьара хиллачу йинчу дийнахь (1994-чу шеран 23-чу февралехь) цІахь, пена тІехь кхозу рузманан агІо схьаяьккхина, цунна тІе «Іаьржа февраль» яздира цо, ткъа бертал ерзийначу агІонна тІехь:

«Кху буса ца кхуьу сан мехкан

бошмашкахь стоьмаш,

кху буса Нохчийчоь шен кийрахь цхьа

къора йоьлху.

Лаьмнаш а дІахІуьтту тезетан

верасаш хуьлий

Кху буса Нохчийчоь со хьан кадаме йогІу».

Соьлжа-ГІалахь драмтеатран кхерчахь 8-чу мартехь вовшахтоьхна «Шеран тоьлла 10 зуда» аьлла мероприяти яра. Цуьнан сценари Банас язйинера.

Кхин хуьлийла доцуш, шийла дара 1990-чу шарахь дуьйна йовхо ца гина театран пенаш. Оцу шелоно карзахъяьккхира Банин вуьшта а кхачаелла йолу могашалла. 13-чу мартехь Соьлжа-ГІалин №1 йолчу больнице ялийра иза. Цигахь реанимацехь 6 де даьккхира.

Банина доггаха гонах хьийзира лоьраш ВедзижевгІар Русланний, Радимий, Банин деган накъостий Ялхароева Мареммий, Абдулкадырова Мадиний, Багалова Зулайий, Исраилова Сацитий, карарчу хенахь Т1ехьа-Мартан к1оштан библиотекан белхахо Сиванкаева Луиза иштта дуккха а кхиберш.

1994-чу шеран 18-чу мартехь реанимацехь дІаелира Бана...